سفر در دوران قاجار (قسمت سوم) - بچه های ریاضی

سفر چاپاری یکی از رایج ترین انواع سفر در دوران قاجار به ویژه در میان سیاحان خارجی بوده است. ویژگی اصلی این سفر، سرعت بالای آن بوده است.

این نوع سفر با استفاده از تشکیلات چاپاری دولتی و در مسیر جاده های پستی یا چاپاری انجام می شد و معمولا به صورت منفرد و فقط با شاگرد چاپار و با سرعت زیاد بود. در این نوع سفر، به طور معمول در هر سه یا چهار منزل (دو منزل قبل از ظهر و دو منزل بعد از ظهر) طی می شد. گاهی به علت احتیاج علاوه بر روز، شب هم سفر بدون استراحت ادامه پیدا می کرد.

از محاسن این نوع سفر، سرعت زیاد و همواره در دسترس بودن آن بود ولی به علت بالا بودن هزینه های آن، برای همه طبقات قابل استفاده نبود و بیشتر مورد استفاده مأموران دولتی یا سفیران و مسافران اروپایی قرار می گرفت. چون سیاحان به زمان بیشتری برای بازدید از شهرهای مختلف احتیاج داشتند و به همین علت باید سفر بین شهرها را کوتاه می کردند.

علاوه بر این، کسانی می توانستند از این نوع سفر استفاده نمایند که به میزان کافی چالاک و نیرومند باشند تا بتوانند رنج و سختی این سفر را تحمل نمایند.

برای انجام سفر چاپاری، ابتدا باید با رفتن به چاپارخانه و پرداخت هزینه سفر (تا منزل اول) مجوز می گرفتند و در ساعتی که قرار حرکت بود (معمولا صبح روز بعد) با باری سبک و مختصر در چاپارخانه حاضر می شدند و به همراه شاگرد چاپار، سفر خود را آغاز می کردند. سفر به شکل منزل به منزل ولی با سرعت انجام می شد. مسافر به محض رسیدن به منزل اول در فرصت کمی که معمولا بین یک ربع تا نیم ساعت برای تعویض اسب و جابه جایی وسایل پیش می آمد، می توانست نفسی تازه کند و بعد از کمی استراحت و نوشیدن چای، حساب شاگرد چاپار قبلی (انعام) و بعلاوه کرایه اسب نایب چاپارخانه نو را بپردازد و سفر را برای رسیدن به منزل دوم ادامه دهد.

معمولا بعد از رسیدن به منزل دوم زمان استراحت ظهر بود که مسافر بعد از یکی دو ساعت استراحت، مجددا بعدازظهر به سفر خود ادامه می داد و با فرارسیدن شب معمولا در چاپارخانه چهارم به استراحت شبانه می پرداخت ولی اگر کار فوری داشت و وقت کم بود، استراحت شبانه ای در کار نبود و مسافر بعد از کمی استراحت و خوردن شام، به سفر خود در شب ادامه می داد.

مسافر در سفر چاپاری به طور معمول مسافتی بین 15 تا 20 فرسخ را که فاصله میانه بین سه تا چهار منزل است، روزانه می توانست طی کند ولی خود چاپارها به سبب مهارت و قدرت خاصی که داشتند به راحتی می توانستند از این میزان بیشتر طی نمایند و در یک روز مسافتی حدود 30 فرسخ (فاصله شش منزل) یا در حرکت های سریع و شبانه روزی مسافتی به مراتب بیشتر را طی نمایند.

فرسخ یا فرسنگ واحد محاسبه مسافت در گذشته در ایران معمول بود و برابر با میزان راهی بود که اسب در یک ساعت در شرایط عادی می توانست حرکت کند به همین علت طول آن با توجه به نوع مسیر متفاوت بود. اگر مسیر در جاده های صاف و هموار بود طولانی تر از مسیر در جاده های کوهستانی و سنگلاخی بود. به طور میانگین یک فرسخ با توجه به این شرایط در بعضی نقاط 5 کیلومتر و در بعضی نواحی 7 کیلومتر و به طور میانگین حدود 6 کیلومتر بوده است.

چیزی که باعث محبوبیت این سفر در بین مسافران بود، سریع راندن و زود رسیدن به مقصد بود به طوری که مثلا فاصله تهران تا رشت که حدود 50 فرسخ است در سفر چاپاری در مدت 48 ساعت انجام می شد اما همین مسیر با کاروان ده تا پانزده روز طول می کشید.

هزینه سفر چاپاری

هزینه های مسافر در سفر چاپاری شامل دو قسمت بوده است:

اول هزینه خورد و خوراک مسافر در بین راه و پولی که بابت محل استراحت از نظر جا، وسایل خواب و گرم کردم محل استراحت باید به نایب چاپارخانه می پرداختند. این هزینه تابع ضوابط خاصی نبود و در هر چاپارخانه طبق محاسبات نایب چاپارخانه متغییر بود.

دوم هزینه ای بوده که بابت کرایه اسب در ابتدای هر منزل باید به نایب چاپارخانه پرداخت می شد. معمولا کرایه دو اسب را حساب می کردند یکی برای خود مسافر و دیگری برای اسبی که شاگرد چاپار از آن استفاده می کرد.

کرایه هر اسب به طور معمول یک قران برای یک فرسخ بود که این مبلغ در مسیرهای مختلف چاپاری کمی با هم تفاوت داشت (برحسب فاصله منازل از هم). البته این مبلغ غیر از انعامی بود که در هر منزل به شاگرد چاپار پرداخت می شده و مبلغ آن بین یک تا دو ریال بوده است.

کرایه اسب ها را باید در ابتدای هر منزل محاسبه و به نایب چاپارخانه پرداخت می کردند. در اواخر دوره ناصری پس از آن که بعضی از جاده ها شوسه شد در آن ها غیر از اسب چاپاری، انواع وسایل نقلیه برای حمل مسافر و بار تردد می کرد. کرایه این وسایل هم بر حسب تعداد اسب بود.

وسایل سفر چاپاری

وسایلی که مسافر در یک سفر چاپاری باید همراه خود بر می داشت، معمولا وسایل شخصی بود که قابل حمل و استفاده در مسیر مسافرت چاپاری بود. بقیه وسایل به طور جداگانه با پست یا با کاروان فرستاده می شد. وسایل شخصی به شکل دو بسته هم وزن از دو طرف اسب آویخته می شد تا باعث به هم خوردن تعادل اسب هنگام حرکت نشود.

همراه داشتن وسایل شخصی به طور کامل در یک سفر چاپاری به قدری اهمیت داشت که معمولا اولین منزل را نزدیک یک مبدا حرکت قرار می دادند که مسافر مدتی در آن توقف کند و وسایلش را آنالیز کند که اگر چیزی را جا گذاشته بود یا فراموش نموده بود برگردد و وسایل سفرش را تکمیل کند و با وسایل کامل، سفر را آغاز کند.